Không phải ngẫu nhiên mà nhiều cán bộ Đảng, Nhà nước, các đoàn khách trong nước và quốc tế khi đến thăm Yên Định phải thốt lên: Yên Định là một vùng đất của những mô hình mới. Gần bảy mươi năm thực hiện lời dạy của Hồ Chủ tịch “Tỉnh Thanh Hóa phải trở nên một tỉnh kiểu mẫu, thì phải làm sao cho mọi mặt chính trị, kinh tế, quân sự phải là kiểu mẫu. Làm một người kiểu mẫu, một nhà kiểu mẫu, một làng kiểu mẫu, một huyện kiểu mẫu, một tỉnh kiểu mẫu. Quyết tâm làm thì sẽ thành kiểu mẫu” (Lời Bác phát biểu tại Rừng Thông, Đông Sơn, 20-2-1947). Yên Định đã tạo ra những mô hình kiểu mẫu. Không phải một, hai mà nhiều mô hình tiên tiến, kiểu mẫu. Thời chiến, thời bình, chống chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ và tay sai, xây dựng hợp tác xã, phát triển công nông nghiệp, rồi thời kỳ công nghiệp hóa, điện khí hoá, hiện đại hóa nông thôn… thời kỳ nào Yên Định cũng tạo ra được những mốc giới, dấu ấn mới như một kỳ tích. Những cái Yên Định tạo ra là những cái chưa có trong thực tế. Công cuộc xây dựng đất nước, chiến đấu và phát triển đang cần sự ra đời của những mô hình ấy.
Hoàn cảnh càng ác liệt càng dữ dội, Yên Định, quê hương Triệu Thị Chinh, người anh hùng giải phóng dân tộc từng có câu nói nổi tiếng “Ta muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp sóng dữ, chém cá kình cá ngạc cởi ách nô lệ chứ không chịu khom lưng làm tỳ thiếp kẻ khác”, quê hương của Khương Công Phụ, Đào Cam Mộc, Lê Đình Kiên, Hà Tông Huân, Trần Thiết Trường, quê hương của cái nôi văn hóa Núi Nuông, Núi Đọ, Núi Quan Yên, quê hương của đền Đồng Cổ, ngôi đền có tuổi hơn hai nghìn năm, nơi khởi nguồn sông Nhà Lê huyền thoại, nơi sinh công thần số một triều Hậu Lê: Ngô Kinh, Ngô Từ và Hoàng Thái hậu Ngô Thị Ngọc Giao… càng thể hiện sức sống mãnh liệt của một vùng đất có bề dày hàng ngàn năm lịch sử.
Kháng chiến, Yên Định có những làng, mô hình kiểu mẫu kháng chiến. Lao động sản xuất, xây dựng thời đại mới, Yên Định có mô hình kiểu mẫu sản xuất, xây dựng thời đại mới. Bùi Hạ là nơi lập chiến khu Cây ắng, cung cấp lực lượng cách mạng cho chiến khu Ngọc Trạo trước Cách mạng tháng Tám 1945. Cái tên Cây ắng đã đi vào lịch sử. Từ làng Bùi Hạ, một trung đội dân quân đã tổ chức tiến đánh đồn Đa Nẵm. Đất thiêng tụ khí thiêng. Trong chín năm kháng chiến chống thực dân Pháp, làng Bùi Hạ không những tiễn hàng trăm lượt người con lên đường đi chiến đấu, mà làng Bùi còn trở thành nơi chở che, đùm bọc bao nhiêu cán bộ cách mạng cấp cao của Đảng, bao nhiêu đoàn quân về đây chuẩn bị lực lượng. Gia đình Đại tướng Văn Tiến Dũng ở đây. Gia đình đồng chí Bộ trưởng Bộ ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch (Cụ thân sinh Bộ trưởng Bộ ngoại giao đương chức Phạm Bình Minh) đã sơ tán về đây. Đại bản doanh của đồng chí Lê Thanh Nghị và Thiếu tướng Nguyễn Sơn ở đây. Trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược, làng Bùi Hạ và xã Yên Phú có bao nhiêu người con ưu tú. Người chỉ huy nổ phát súng đầu tiên mở màn cho chiến dịch Buôn Mê Thuật, ngày mùng 10 tháng 3 năm 1975 ở đây. Người chỉ huy Tiểu đoàn đánh chiếm Bộ tổng Tham mưu nguỵ, mười một giờ ba mươi phút ngày 30 tháng Tư năm 1975, ở đây. Người đầu tiên tiến vào giải phóng, phất cờ ở cửa Tư Hiền sân bay Tân Sơn Nhất, ở đây. Người tham gia chỉ huy máy bay Mig17 của ta từ đường bay dã chiến Hà Tĩnh bất ngờ thả bom vào Hạm đội Bảy của Mỹ, làm chúng kinh hoàng, ở đây. Hàng chục cán bộ Lão thành cách mạng, cán bộ tiền khởi nghĩa ở đây được Đảng, Nhà nước công nhận. Nhiều làng cổ Yên Định trở thành nôi cách mạng. Mười làng được công nhận là làng có công với cách mạng gồm: Bùi Thượng, Đa Nẵm (Yên Giang), Bùi Hạ (Yên Phú), Phù Hưng (Yên Thái), Đồng Mai (Yên Tâm. Cả làng Đồng Mai bị giặc Pháp tàn sát không còn sót người nào, không còn dấu tích ngôi nhà nào), Bái Thủy (Định Liên), Làng Chiềng (Yên Ninh), làng Quảng Hán (Yên Hùng), Ngọc Vực, Phúc Tĩnh (Yên Thịnh). Làng Ngọc Vực còn là nơi thành lập Chi bộ đầu tiên của huyện Yên Định ngày 10-6-1938. Nhiều xã của Yên Định trở thành cơ sở của cách mạng. Núi Thiên Thai - Đồng Cổ, Yên Thọ, núi Lời (Yên Trung) là nơi đặt công binh xưởng chế tạo vũ khí của bộ đội suốt những năm 1949-1950 đến 1954. Bom đạn của giặc Pháp dội xuống Đan Nê, Yên Trung, chợ Kiểu. Đau thương vô hạn. Nhưng các công binh xưởng vẫn không ngừng hoạt động. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, Yên Tâm, Yên Định là nơi đóng quân của Sư đoàn 338. Nhà máy điện Bình Giã - Hàm Rồng sơ tán về Yên Trung, Núi Rách, Quý Lộc. Bệnh viện K71 của tỉnh Thanh Hóa sơ tán về Yên Trung. Hang núi Hà, Yên Trung trở thành kho quân nhu lớn nhất của Sư đoàn 338. Những mô hình cách mạng ở Yên Định hình thành, phát triển tự nhiên đến mức ít người nghĩ đó là mô hình siêu vận động của cách mạng cộng với lòng yêu nước, căm thù giặc, tin tưởng sự lãnh đạo của Đảng đã tạo thành.
Chín năm trường kỳ kháng chiến kết thúc bằng chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử. Đất nước còn chia hai miền Nam Bắc. Nhiều làng quê miền Bắc chưa hoàn thành cải cách ruộng đất, chưa hoàn thành tổ đổi công. ấy thế mà Yên Định lại có một mô hình Hợp tác xã nông nghiệp toàn xã sáng bừng lên trong phong trào xây dựng Hợp tác hóa nông thôn toàn miền Bắc xã hội chủ nghĩa. Đó là Hợp tác xã Yên Trường, lá cờ đầu của tỉnh Thanh Hóa. Bằng nội lực, Yên Trường tạo ra mô hình sản xuất lúa màu, chăn nuôi, trồng cây gây rừng, trồng cây công nghiệp bông, lạc, làm thủy lợi, làm phân xanh. Năm 1961, hợp tác xã Yên Trường nói riêng, Yên Định nói chung được Bác Hồ về thăm. Đây là một điển hình tiên tiến nhất tỉnh Thanh Hóa thời kỳ đầu xây dựng Hợp tác xã nông nghiệp của miền Bắc xã hội chủ nghĩa. Năm 1969, Yên Trường đạt ba mục tiêu 5 tấn thóc/ 2 con lợn/ một héc ta/ một người, được Thủ tướng Phạm Văn Đồng về thăm.
Mô hình mới gọi mô hình mới. Tháng 1-1978, Định Công trở thành điển hình tiên tiến lá cờ đầu xây dựng hợp tác xã của cả nước. Tổng Bí thư Lê Duẩn và các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước về thăm. Định Công được khẳng định là mô hình phát triển kinh tế toàn diện: Nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, vận tải đường sông, chăn nuôi, chính sách an sinh xã hội. Người già ở Định Công được tập trung về nhà văn hoá đan lát, vui chơi, làm vừa sức, ăn cơm trưa không mất tiền. Không giấu được xúc động, đồng chí Tố Hữu đã phát biểu “Chủ nghĩa xã hội là đây”. Đến 1988, Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa ra nghị quyết toàn tỉnh học tập mô hình Định Công. Rồi sức lan toả của Định Công vượt ra ngoài tỉnh Thanh Hóa. Khắp ba miền Nam Bắc nườm nượp về học tập Định Công. Trong lao động sản xuất, người Yên Định luôn vượt lên chính mình, tạo ra cái mới, tạo ra kiểu mẫu cho một thời, một giai đoạn của tỉnh, của miền Bắc và của cả nước... Như một sự thần kỳ nữa xuất hiện. Tháng 1-1977, hai xã Yên Quý và Yên Lộc của Yên Định khẳng định sức bật chinh phục thiên nhiên của mình bằng quyết tâm dời làng từ bãi sông lên vùng Đồn Trang lập quê hương mới. Đây là một cuộc đại cách mạng xây dựng phát triển nông thôn mới của Yên Định. Ngày 10 tháng Giêng. Từ nghị quyết đúng đắn hợp lòng dân của Đảng, với ý chí phi thường của dân, sự sáng tạo và vượt khó vô bờ bến của mọi thế hệ, chỉ trong vòng một năm, Yên Quý và Yên Lộc đã dời làng thành công trên một cái tên xã mới Quý Lộc. Hàng chục nghìn nóc nhà cùng bao nhiêu chuồng trại đã định cư đẹp đẽ trên quê hương mới. Đó là thành công ngoài sức tưởng tượng của nhiều học giả nghiên cứu về Quý Lộc, Yên Định. Khẳng định, Quý Lộc, Yên Định chính là hiện thân Sơn Tinh thắng Thuỷ Tinh trong thời đại mới. Với kỳ tích ấy, năm 1978, Tổng Bí thư Lê Duẩn về thăm Yên Định, thăm xã Quý Lộc. Đứng trên núi Đồn Trang nhìn xuống hàng chục thôn làng rực một màu ngói mới, khang trang như phố, đẹp như phố, văn minh như phố, Người phải thốt lên: “Chủ nghĩa xã hội là đây!”.
Sức mạnh nhân sức mạnh. Nội lực nhân nội lực. Yên Định lại đột phá, lại tạo nên một cơn địa chấn mới trên bước đường xây dựng pháo đài cấp huyện. Năm 1986-1987, khi hầu hết các tỉnh, huyện nông thôn còn đang trong nền kinh tế xe bò, chưa đến nền kinh tế xe ba gác, chưa có khái niệm xe công nông, Yên Định đã lên kế hoạch xây dựng một tổ hợp nhà máy công nghiệp. Nhà máy gạch Cẩm Trướng, nhà máy xì dầu, nước mắm Định Hải, nhà máy đường Yên Tâm, nhà máy giấy Kiểu, nhà máy thổi thuỷ tinh bóng đèn Yên Phong, nhà máy sản xuất nông cụ Yên Phong, nhà máy đóng tàu Sông Mã Yên Định. Phải gọi là sự bùng nổ Bigbang Yên Định. Bởi vì không phải một, không phải hai, ba mà năm, sáu nhà máy mang tính công nghiệp hiện đại. Cứ nghĩ kế hoạch ấy là không tưởng. ấy thế mà tất cả đã thành hiện thực. Tất cả thành sản phẩm. Xì dầu nước mắm Định Hải thành thương hiệu. Nhà máy gạch Cẩm Trướng trở thành biểu tượng của ngành xây dựng. Nhà máy đường Yên Tâm Yên Định đi trước nhà máy đường của ông Lê Văn Tam một thời gian khá dài. Yên Định đã có tàu Sông Mã I, Sông Mã II vươn khơi vượt bến. Một sự kỳ diệu với một huyện chỉ có mười bảy vạn dân, diện tích chưa đầy 230 km2. Lúc ấy, Yên Định vươn lên bằng khát vọng chinh phục mình, vượt qua mình, chiến thắng mình, chiến thắng nghèo nàn lạc hậu. Khi tìm thấy một con đường đúng, Đảng bộ ra nghị quyết, nhân dân hăng say làm. Không ai bận tâm bởi tiêu chí này tiêu chí nọ. Làm để chiến thắng cuộc sống nghèo nàn lạc hậu. Lúc ấy, Yên Định chỉ duy nhất có một con đường quốc lộ 45 chạy qua huyện. Nhưng trong ý chí, trong nghị lực đã mạnh dạn mở hàng chục, hàng trăm con đường trong tư duy, trong nhận thức. Ngay từ năm 1986, 1987, Yên Định đã mạnh dạn dời huyện lỵ từ núi Kiểu về Quán Lào. Trong lúc các huyện còn đang loay hoay những con đường nhỏ hẹp, Yên Định quy hoạch Quán Lào cho tương lai văn minh hiện đại. Đường thị trấn là đường một chiều, có dải phân cách bằng đường hoa, cây xanh, rộng hai làn gần 30 thước. Đó là một sự lột xác để vươn thành Phù Đổng.
Cách mạnh thôi thúc cách mạng. Trên mảnh đất Quý Lộc, nơi đồng chí Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam, Lê Duẩn khẳng định “chủ nghĩa xã hội là đây” lại gây chấn động trong và nước bằng mô hình trang trại. Từ những năm 1996 đến năm 2004, Quý Lộc đã có 186 trang trại lợn, gà, bò, dê. Hàng trăm đoàn khách tham quan trong tỉnh, ngoài tỉnh, trong nước, trong khu vực, hàng chục cuộc hội thảo cấp huyện, cấp tỉnh, cấp Quốc gia về mô hình trang trại Quý Lộc. Từ mô hình Quý Lộc, Yên Định đã có hàng loạt xã, thôn làng tìm các mô hình phát triển mới độc đáo. Đến nay, toàn Yên Định đã có 679 trang trại. 415 trang trại đạt tiêu chí của Bộ Nông nghiệp phát triển nông thôn. Phong trào đưa cơ giới hóa vào sản xuất nông nghiệp lan tỏa mạnh mẽ. 85% công việc làm đất bằng máy. 100% nghiền sát chế biến sản phẩm nông nghiệp bằng máy. Định Hòa, Định Tân, Định Tường, Yên Trường, Yên Phong, Định Liên, Quý Lộc, Định Công là những xã tiên phong trong sử dụng máy móc cơ giới nông nghiệp. Riêng xã Định Hóa đã có tới 500 máy cày, bừa, vận chuyển, 13 máy gặt đập liên hợp.
Nhiều người đi tìm lời giải cho sức bật, sức sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám tạo ra đột biến phi thường của người Yên Định trong lao động, trong chiến đấu hơn nửa thế kỷ qua. Sức mạnh siêu nhiên nào, nguồn lực to lớn nào, tài nguyên dồi dào nào đã giúp Yên Định vươn cao, vươn xa như thế?
Yên Định là một vùng đất thuần nông. Đài truyền hình Thanh Hóa xếp Yên Định vào vùng Trung du. Người Yên Định bảo mình là đồng bằng. Gọi là vùng đất của bốn sông cũng được, hai sông cũng được. Thực tế sông Nhà Lê đã mất. Sông Mạn Định không còn. Chỉ còn sông Mã và sông Cầu Chày (tên cổ là sông Chùy) mùa nước về vẫn bất thần hát lên khúc hát đại hồng thuỷ ngàn xưa. Cực đông Yên Định là Định Công (núi Quan Yên). Cực Tây là Hồ Sen (Yên Giang), điểm tận cùng Nông Trường Thống Nhất. Từ đông sang tây đúng 30km. Chiều ngang từ cầu Si đến cầu Kiểu, vừa 10 kilomet. Nguồn lực gì, tài nguyên gì, sự bí ẩn gì trên mảnh đất chưa đầy 230 cây số vuông ấy? Cát ư? Nước ư? Sông hồ? Các vựa lúa ư? Than bùn? Tằm tơ? Lúa? Yên Định chưa có gì trở thành tài nguyên lớn như Crômit Triệu Sơn, chiếu Nga Sơn hay gạch Bát Tràng. Cái giàu có nhất đối với Yên Định là vùng đất có chiều sâu văn hoá và lịch sử. Cái giàu có nhất đối với Yên Định là nghị lực, là ý chí, là đức tin dám nghĩ, dám làm, dám vượt lên chính mình, không sợ khó khăn, không chùn bước trước hoàn cảnh thử thách. Chỉ có cách lý giải ấy mới hiểu đúng, hiểu hết nội lực của Yên Định.
Hai trăm hai mươi bốn bà mẹ Việt Nam Anh hùng của huyện Yên Định được Nhà nước phong tặng là một minh chứng cho tinh thần yêu nước, kiên trung, bất khuất. Ba nghìn một trăm mười bảy liệt sĩ của huyện Yên Định hy sinh trong chống Pháp và chống Mỹ là một minh chứng. Năm Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân và một Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới được Nhà nước phong tặng cho Yên Định là một minh chứng. 4km2 có một di tích Lịch sử được xếp hạng cấp tỉnh, cấp Quốc gia là một minh chứng. Bình quân cứ một cây số vuông, Yên Định có gần 15 liệt sĩ; Một cây số vuông có một bà mẹ Việt Nam Anh hùng; 23 km2 có một làng được nhận Bằng có công với cách mạng.
Trong vòng mười sáu năm (1999-2015),Yên Định đã ba lần được nhận các danh hiệu vinh quang chói lọi mà Đảng, Nhà nước phong tặng. Năm 1999, Yên Định được Chủ tịch nước Trần Đức Lương ký quyết định phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. Năm 2010, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang ký tặng (huyện Yên Định là huyện đầu tiên của tỉnh Thanh Hoá cũng là huyện đầu tiên của cả nước được đón nhận danh hiệu này). Sáng 9-12-2010, Đảng bộ, Nhân dân Yên Định lại long trọng tổ chức đón nhận danh hiệu cao quý, Đảng, Nhà nước phong tặng. Đồng chí Phạm Quang Nghị, nguyên ủy viên Bộ chính trị, nguyên Bí thư Thành ủy Hà Nội, đồng chí Uông Chu Lưu, Uỷ viên trung ương Đảng, Phó chủ tịch Quốc hội, đồng chí Trình Đình Dũng, Uỷ viên trung ương Đảng, Phó Thủ tướng chính phủ về dự. Nhiều xã được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân như Định Công, Định Tường, Yên Phong, Yên Trường, Định Hoà, Quý Lộc. Hai xã được phong tặng danh hiệu Anh hùng thời kỳ đổi mới là Định Tường, Quý Lộc. Có xã đón nhận cả hai danh hiệu: Anh hùng lực Lượng vũ trang nhân dân, Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới như xã Quý Lộc, Định Tường. Sau cái mốc lịch sử vinh quang năm 2010, 5-4-2016, Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa xã hội Chủ nghĩa Việt Nam lại ký quyết định công nhận huyện Yên Định, huyện đầu tiên của tỉnh Thanh Hoá, huyện đầu tiên của các tỉnh Bắc miền Trung (một trong hai mươi hai huyện của cả nước) đạt chuẩn Nông thôn mới năm 2015. Toàn huyện có 23 xã/27 xã được công nhận Chuẩn Nông thôn mới. Bình quân toàn huyện (27 xã và 2 thị trấn) đạt 18,69/19 tiêu chí Nông thôn mới. Hai mươi chín xã, Thị trấn có Công sở làm việc ba tầng. 234 nhà Văn hoá thôn đạt tiêu chí Nông thôn mới. 18 khu xử lý rác thải trong huyện được xây dựng. 32 trường học các cấp được công nhận Trường xây dựng cơ sở vật chất đạt chuẩn quốc gia. 115 km kênh mương nội đồng kiên cố. 210 km đường giao thông được bê tông hoá. Huyện có hai Bệnh viện đa khoa: một Bệnh viện Đa khoa Yên Định; một Bệnh viện đa khoa Trí Đức Thành. Trung tâm huyện còn có Nhà thi đấu đa năng, có bể bơi, có công viên cây xanh. Chỉ có thể thốt lên: Kỳ tích! Đúng là kỳ tích.
Không thỏa mãn thành công đạt được, không dừng lại xả hơi, Yên Định đồng bộ tiến vào một chặng đường mới đúng nghĩa là Công nghiệp hoá, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn.
Trong lúc, nhiều địa phương trong tỉnh, trong nước còn đang lúng túng tìm hướng đi đúng thì Yên Định đã xuất hiện các cụm công nghiệp. Một huyện chưa đầy 17 vạn dân mà rất nhiều cụm công nghiệp hiện hữu đang hoạt động mạnh mẽ. Hiện tại, Yên Định đã có 6 cụm công nghiệp đúng nghĩa: Cụm công nghiệp bò sữa úc - Thống Nhất. Cụm công nghiệp đá Yên Lâm. Cụm công nghiệp đá Quý Lộc. Cụm công nghiệp dịch vụ Yên Trường. Cụm công nghiệp giày da, may mặc tây bắc Quán Lào. Cụm công nghiệp mây tre đan, thêu ren Định Tường. Nếu hoạt động hết công suất, đến năm 2020, cụm công nghiệp bò sữa úc - Thống Nhất có tổng vốn đầu tư sẽ là 76 triệu USD. Tập đoàn giày da ALENA, tây bắc Quán Lào có tổng vốn đầu tư là 50 triệu USD. Các cụm công nghiệp này sẽ thu hút được khoảng 15 nghìn đến 17 nghìn lao động trong tổng số 83 nghìn lao động kế hoạch của huyện. Trong lúc, nhiều địa phương trong tỉnh chưa hoàn chỉnh quy hoạch thị trấn huyện thì Yên Định đã phải mở đường tránh thị trấn Quán Lào phía Đông bắc (cầu Si - dốc Lê dài 5 cây số), tổng vốn đầu tư 200 tỷ; Mở đường tránh phía Tây Nam thị trấn Quán Lào cũng gần 5 km; Làm đường 516A, 516B. Rồi một hệ thống đường xương cá giải tỏa ùn tắc cho quán Lào như đường nối QL45 với cầu Lim, Định Tăng; nâng cấp tỉnh lộ Quán Lào -Yên Lạc -Yên Thịnh - Thống Nhất. Yên Định là huyện đầu tiên trong tỉnh có đường đôi, dải phân cách lớn là các ô thảm cỏ, thảm hoa, hệ thống cây xanh bốn mùa được chăm sóc tươi tốt. Trên dải phân cách ấy được trang trí các biểu tượng hoa sen, chim hạc, hoa văn trống đồng, muôn vàn đèn màu nhấp nháy. Khi màn đêm buông xuống, thị trấn Quán Lào huyện Yên Định đẹp lung linh rực rỡ trong ánh điện chẳng khác gì những con đường trên đại lộ Lê Lợi thành phố Thanh Hóa hay những con đường trên thành phố Đà Nẵng. Ngã tư Thị trấn có hệ thống đèn xanh, đèn đỏ. Bao nhiêu khu chung cư, bao nhiêu nhà hàng, siêu thị lớn mọc lên. Hàng chục công ty giày da, may mặc, tôn thép, của các ông chủ người Việt, người Hoa, người Hàn liên tiếp nối nhau. Giờ tan tầm, hàng nghìn xe máy nối nhau ngàn ngạt trên đường cùng từng đoàn xe con, xe tải, xe bus, taxi ngược xuôi nườm nượp. Đó thật sự là một không khí đô thị năng động, văn minh, giàu đẹp.
Nguyễn Minh Khiêm