Đền thờ bà chúa Trầm
PHẠM TẤN
Ở làng Trầm, một làng cổ của đồng bào dân tộc Mường (thuộc xã Phùng Giáo, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa) có một ngôi đền thờ vị nữ thần mà dân gian quen gọi Bà Chúa Trầm. Cho đến nay, vẫn chưa có ai biết được tên thật của Bà Chúa Trầm là gì. Nhưng theo bản sắc phong của triều Nguyễn phong tặng vào năm Bảo Đại thứ 9 (1934) hiện còn sót lại thì chúng ta biết được rõ ràng hơn về duệ hiệu của vị nữ thần mà dân làng Trầm thờ phụng. Toàn văn bản sắc phong được nhà Hán Nôm Trịnh Ngữ dịch ra như sau:
Sắc phong: Chòm Trầm, xã Phùng Giáo, tổng Vân Am, châu Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa, thờ phụng vị Cung phi Tiên Bà Tôn Thần, là vị thần đã bảo vệ nước, che chở cho dân rất là linh thiêng.
Nay xét thấy công đức của Thần (tức Bà Chúa Trầm) mà phong cho Thần là Trinh Uyển Tôn Thần và cho phép chòm Trầm thờ phụng chu đáo để mong được vị thần bảo vệ cho đất nước, che chở được cho dân.
Kính cẩn thay! Ngày 27 tháng 7 năm Bảo Đại thứ 9 (1934).
Cũng qua nội dung sắc phong, chúng ta còn biết Bà Chúa Trầm nguyên là một Cung phi (tức phi tần của nhà vua). Điều này phù hợp với truyền thuyết dân gian ở địa phương. Theo lời kể của các bậc cao niên ở làng Trầm thì vào những năm đầu của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, để tránh sự bao vây, truy đuổi của giặc Minh, Bình Định Vương Lê Lợi đã từng ẩn náu ở làng Trầm. Và tại đây, Bình Định Vương đã được người con gái xinh đẹp, nết na của làng Trầm và người mẹ hiền của nàng nuôi nấng, chở che hết lòng. Rồi trong thời khắc “nằm gai, nếm mật” ấy, tình yêu giữa Bình Định Vương và người con gái xinh đẹp của làng Trầm đã nảy nở và ngay sau đó, vị lãnh tụ tối cao của nghĩa quân Lam Sơn đã lấy nàng làm thiếp. Rồi đến khi đánh đuổi hoàn toàn được giặc Minh, Lê Lợi lên làm vua, nàng trở thành một trong số các bà phi của nhà vua (Như sử ghi thì Lê Lợi là vị vua duy nhất của nhà Lê sơ không phong bất kể bà phi nào làm hoàng hậu). Trong một lần được nhà vua (tức Lê Lợi) cho phép về thăm quê ở làng Trầm, để tỏ lòng biết ơn đối với họ hàng, làng xóm nơi chôn rau cắt rốn, bà đã có sự công đức tiền bạc, của cải thật đáng nể trọng. Nhưng sau đó, lúc hành trình trở về Thăng Long, vì gặp bão lớn, thuyền của bà đã bị đắm chìm ngay chỗ Hón Vắng của dòng sông Âm. Và sau đó, thi thể của bà đã được triều đình và dân làng đưa đi an táng trên đỉnh một ngọn đồi cao (mà dân địa phương gọi là Đồi Lăng, tức đồi có khu lăng mộ Bà Chúa Trầm) có diện tích 4,7ha.
Để ghi nhớ công lao đối với dân, với nước của bà, triều đình nhà Lê sơ đã cho phép dân làng Trầm lập đền thờ bà ngay tại khu đất mà bà và mẹ đã từng ở. Và từ thời đó cho đến nay, dân gian gần xa vẫn quen gọi đền thờ này là đền thờ Bà Chúa Trầm. Tương truyền, đền thờ Bà Chúa Trầm được các triều vua từ thời Lê đến Nguyễn tặng rất nhiều sắc phong, nhưng do những biến động lịch sử, chiến tranh và sự tàn phá vô thức, ấu trĩ của con người đền xưa và đồ thờ, sắc phong đều tiêu, biến một cách đáng tiếc. Rất may, 1 sắc phong thời Bảo Đại thứ 9 (1934) và một vài mảnh gỗ đồ thờ cùng các chân tảng đá còn lại vẫn là sự minh chứng cho di tích đền thờ một vị cung phi rất có công trong khởi nghĩa Lam Sơn đã từng ra đời, tồn tại rất lâu đời trong sự ngưỡng vọng, tôn kính sâu sắc của đồng bào dân tộc Mường ở vùng phía Tây Nam huyện Ngọc Lặc.
Gần đây, vào năm 1997, bằng nguồn vốn công đức, nhân dân làng Trầm, xã Phùng Giáo đã cho xây dựng lại ngôi đền Bà Chúa Trầm trên nền móng cũ để lấy nơi phụng thờ, hương khói. Tuy đền chỉ được xây dựng với kiến trúc dân gian truyền thống của người Mường một cách đơn giản như kiểu nhà luồng, gỗ thông thường, nhưng bên trong, nội thất đồ thờ cũng đã đủ đầy với tất cả sự thành kính của nhân dân. Và trong hơn một chục năm qua, kể từ khi di tích đền thờ Bà Chúa Trầm được công nhận là di tích Lịch sử văn hóa cấp tỉnh thì số người đến tham quan, thờ cúng ngày càng đông.
Có một điều đặc biệt là khi đến thăm đền thờ Bà Chúa Trầm - vị thần phi của Thái Tổ Cao Hoàng đế (Lê Lợi) mà nhiều người còn chưa biết (thậm chí sử sách cũ cũng không thấy đề cập), chúng ta càng có dịp tìm hiểu, khám phá thêm những tài liệu quý giá về thân thế cuộc đời của vị thủ lĩnh tối cao của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã có quãng thời gian 5 năm hoạt động cực kỳ sóng gió và gian khổ, ở địa bàn núi rừng miền Tây Thanh Hóa. Và tại đây, ở địa bàn thuộc hương Lam Sơn, huyện Lương Giang xưa, một mối tình đẹp đẽ giữa Bình Định Vương Lê Lợi với cô gái Mường trẻ tuổi, xinh xắn và giàu lòng yêu nước đã diễn ra đầy cảm động, và họ đã “nên vợ, nên chồng” một cách giản dị, nhưng nồng thắm vô cùng. Vì vậy mà như sắc phong và truyền thuyết cho biết thì người con gái Mường của làng Trầm ấy chính là cung phi của Hoàng đế Lê Lợi. Nhưng tiếc thay, số phận cuộc đời của người bạn đời của Lê Lợi diễn ra trong những ngày chống Minh ác liệt ấy lại tồn tại thật ngắn ngủi, nhưng những cái gì mà người con gái có lòng yêu nước cao cả ấy đã làm cho làng Trầm và dân làng Trầm thì vẫn còn sống động mãi tới hôm nay.
Đến với làng Trầm và đền thờ Bà Chúa Trầm, chúng ta sẽ được đi vào không gian rộng lớn của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn trong những năm đầu hoạt động tại địa bàn cũ của hương Lam Sơn nói riêng và vùng rừng núi phía Tây Thanh Hóa nói chung. Xung quanh khu vực làng Trầm, xã Phùng Giáo, huyện Ngọc Lặc chính là quê hương của các Lũng Nhai công thần và khai quốc công thần triều Lê (tức những người đã từng tham gia khởi nghĩa Lam Sơn từ những ngày đầu) như Lê Lai, Đinh Lễ, Đinh Liệt, Lê Sát, Phạm Cuống, Phạm Khang, Lê Lộng, v.v... Tất cả trong số họ đều là những người “đồng chí”, “đồng sự” trung thành, dũng cảm cùng sống chết và “nằm gai nếm mật” với Bình Định Vương - vị thủ lĩnh tối cao để rồi sau đó cùng nhau làm nên nghiệp lớn là đánh đuổi quân Minh ra khỏi cõi bờ để lập nên vương triều Lê - một vương triều dài lâu nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam (với thời gian cụ thể là 354 năm).
Từ trung tâm thành phố Thanh Hóa, bằng phương tiện ô tô, xe máy, chúng ta có thể đến thăm đền Bà Chúa Trầm một cách dễ dàng, nhanh chóng trong thời gian chưa đầy hai tiếng đồng hồ. Theo đường Quốc lộ 47 đến cột số 60 ở ngã Ba Sy (xã Kiên Thọ, Ngọc Lặc) - quê hương của Lê Lai “liều mình cứu chúa”, rồi rẽ tay trái theo trục đường liên xã xuống Phùng Minh, Nguyệt Ấn và Phùng Giáo độ khoảng 10km là đến ngay đền. Đây chính là khu vực đồi núi thấp chạy từ Tây Bắc đến Đông Nam với sự quần tụ đông đúc của nhiều làng Mường liên tiếp mà giờ đây đã trở thành vùng mía nguyên liệu đáng kể của Nhà máy đường Lam Sơn. Riêng làng Trầm - một bản Mường của xã Phùng Giáo được quần tụ xung quanh một dãy núi cao dưới chân núi Thiềng - một vùng đất ven sông Âm thuộc phía Nam huyện Ngọc Lặc, phía Bắc giáp xã Vân Am quê hương của Phạm Cuống, phía Đông giáp xã Phùng Minh. Dòng sông Âm từ Vân Am đổ về sông Lương (tức sông Chu) chảy qua làng Trầm đã từng chứng kiến nhiều cuộc giao tranh ác liệt giữa nghĩa quân Lam Sơn với bọn giặc Minh tàn bạo, và cũng là nơi mà bà Chúa Trầm - vị cung phi khả kính của Hoàng đế Lê Lợi đã phải bỏ mình vì trận bão bất ngờ và thác ngầm ở đó. Xung quanh làng Trầm vẫn còn dấu tích bãi tập của nghĩa quân Lam Sơn - một khu đất rộng tới 5, 6ha ở ngay sát một con suối đổ ra sông Âm. Ngoài ra, ở đây còn có những hang Bản Bù và hang Sáng, tương truyền là nơi giấu quân của nghĩa quân Lam Sơn.
Khi đến làng Trầm, chúng ta không chỉ được nghe các bậc cao niên kể về thiên tình sử giữa Bình Định Vương Lê Lợi với Bà Chúa Trầm mà còn được nghe kể nhiều mẩu chuyện về sự hoạt động của Lê Lợi và nghĩa quân Lam Sơn trên vùng đất này.
Cách đền vài trăm mét về hướng Tây Bắc có một con hón (gọi là suối Trầm) lượn vòng theo hình cánh cung rồi đổ ra sông Âm. Phía trước mặt là đồi Lăng, tương truyền là nơi an táng Bà Chúa Trầm (nhưng ở đó cũng đã bị kẻ xấu đào bới để tìm cổ vật nên không còn dấu tích). Còn chỗ Hón Vắng của sông Âm - nơi Bà mất do thuyền đắm vẫn là chỗ qua lại, lên xuống của nhiều thuyền bè. Và khi đến chỗ Hón Vắng này, người ta thường dừng lại để lên bờ thắp hương bái vọng về phía đền thờ Bà Chúa để cầu mong bà phù hộ, độ trì cho thuyền bè đi lại trên sông được bình an vô sự.
Cho đến nay, người dân làng Trầm vẫn rất tự hào về sự tích và ngôi đền Bà Chúa Trầm. Mặc dù kiến trúc của đền vẫn còn rất đơn sơ, giản dị, song suốt quanh năm ngày tháng vẫn liên tục có nhiều người trong, ngoài địa phương đến thắp hương cầu cúng.
Với ý nghĩa và giá trị của một di tích liên quan đến cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và vị cung phi của Hoàng đế Lê Lợi, di tích đền Bà Chúa Trầm xứng đáng được Nhà nước và các cấp có liên quan chú ý đầu tư, hỗ trợ kinh phí trùng tu, tôn tạo được như xưa và hơn xưa để đáp ứng nhu cầu, nguyện vọng của nhân dân trong và ngoài địa phương.
P.T