Năm Tý, suy ngẫm tranh đông hồ “Đám cưới chuột” - Hoàng Hoa Mai
Trong các dòng tranh dân gian Việt Nam như Hàng Trống (Hà Nội), Làng Sình (Huế), Kim Hoàng (Hà Tây) thì tranh Đông Hồ (Bắc Ninh) là khá phổ biến, được in ấn phát hành rộng rãi trong cả nước, bởi vì dòng tranh này phong phú, đa dạng về nội dung, điêu luyện về cách thức biểu đạt. Bên cạnh nhiều bức tranh hạnh phúc: đàn lợn, đàn gà, trâu, cá,… còn có những bức tranh có hàm ý hai mặt vừa trào phúng, vui nhộn, vừa có tính châm biếm, hài hước, đả kích, triết lý sâu sắc về mối quan hệ nhân quả, thiện - ác trong xã hội như tranh “Đánh ghen”, “Hứng dừa”,… trong đó, “Đám cưới chuột” là một điển hình. Tranh “Đám cưới chuột” đã phản ảnh một cách sinh động thuộc tính xã hội thời phong kiến mà người dân rất ưa thích, không những thời xưa mà ngày nay vẫn còn giá trị cao.
Tranh Đông Hồ “Đám cưới chuột”, có lẽ là khá nổi tiếng không những về bố cục, đường nét, cấu trúc, màu sắc mà có nội dung triết lý về nhân văn, nhân bản, tính hài hước, châm biếm, đả kích về sự bất công giữa dân chúng cần lao với bọn quan tham, nhũng nhiễu trong xã hội. Bức tranh “Đám cưới chuột” đã xuất hiện hơn nửa thiên niên kỷ nay nhưng sức lan tỏa về ý nghĩa nội dung của nó gợi nhiều suy ngẫm về cuộc đời đã thẩm thấu vào tâm tưởng người Việt một cách khá sâu đậm.
Dưới chế độ phong kiến tập quyền lũng đoạn, hà khắc, người dân Việt Nam đã liệt quan tham vào loài súc vật, trong tranh “đám cưới chuột”, mèo được hình tượng cho thế lực ấy. Mèo và chuột là hai loài đối kháng, xung khắc nhau. Mèo là con vật chuyên ăn thịt chuột, chuột là mồi ăn của mèo. Chuột là loài gặm nhấm nhưng rất tinh nhanh, láu lỉnh, hóm hỉnh, ngó nghiêng nếu thấy tiếng mèo kêu là chạy biến trong chớp mắt… Thế mà, lạ kỳ thay, trong cuộc hành trình đám cưới chuột qua cổng gác của mèo trót lọt được mới là điều đáng phải nói trong bàn dân thiên hạ. Chắc là mèo thèm ăn thịt chuột lắm nhưng vì món quà hối lộ quá lớn, quá ngon, có chim, có cá rất lạ miệng nên mèo quên cả thịt chuột - món ăn khoái khẩu truyền thống không thể thiếu trong thực đơn hàng ngày. Mèo cũng phải bỏ qua để cho đám cưới chuột tiếp bước nghinh hôn.
Bức tranh “Đám cưới chuột” là bức tranh khá độc đáo, đậm nét dân tộc Việt cả về nghệ thuật tạo hình, đường nét màu sắc, và cách thức biểu đạt riêng trong bố cục, cấu trúc của tác phẩm. Nhìn vào bức tranh “Đám cưới chuột”, người xem thấy có hai lớp trên, dưới hay nói cách khác có hai tầng nhưng cùng chung một nội dung là diễn tả hành trình của cuộc đám cưới chuột. Phần trên của bức tranh được miêu tả khá hài hước, dí dỏm về việc vượt chướng ngại vật đầy khó khăn của các chú chuột, một bên là ông mèo già nhưng rất to béo, mắt tráo trợn, mặt gầm gừ, râu mép tủa dài trông dữ tợn; một bên là những chú chuột tuy láu lỉnh, ma lanh nhưng rất nhút nhát, có vẻ run sợ, nếu mèo có hành động ngổ ngáo là “bỏ của chạy lấy người” tháo thân. Trong tranh, nghệ nhân làng Đông Hồ đã cấu trúc 12 con chuột, có thể là tượng trưng cho 12 con giáp trong “lục thập hoa giáp” thuyết tử vi mà chuột là con vật đứng đầu hàng can. Cách biểu đạt sắp xếp 4 chú chuột ở lớp trên là biểu hiện cảnh dâng lễ vật cho mèo. Một chú chuột tay cầm con chim, khom lưng, khúm núm, dè dặt, nói năng lễ độ nhưng mắt la, mày lét, run sợ. Sau lễ dâng chim là chú chuột dâng lễ cá, hai tay cầm con cá mà thấy lòng bất an nổi cả gai ốc, trốc gáy, sợ sệt, bẽn lẽn trước một ông mèo khổng lồ đáng gờm mặt nhăn nhó, mắt trợn lên, chuột lòng dạ ớn lạnh làm sao! Mặc dầu bản nhạc kèn của hai chú chuột đi sau có vẻ xua đi nỗi sợ sệt, nhưng qua bức tranh miêu tả thì hai thợ kèn này còn run rẩy hơn nhiều, nếu thấy mèo ra đòn thì bỏ cả kèn mà nhảy tót thật nhanh, “cao chạy xa bay” không dám quay nhìn lại. Lớp dưới là một chú chuột đực cân đai áo mũ, mới đỗ đạt quan trạng nguyên, cưỡi ngựa oai nghi, vinh quy bái tổ và cưới một cô vợ xinh đẹp nhất vùng. Cách miêu tả trong tranh là chú chuột đực khỏe mạnh đội mũ cánh chuồn, mặc áo thụng xanh, chân đi hia, trông đạo mạo phương phi, thỉnh thoảng ngoảnh lại phía sau nhìn đám rước và quan sát người vợ xinh đẹp của mình vui vẻ, tươi cười ra sao khi được làm vợ quan trạng. Tiếp đó là chuột đen cầm lộng, đi sau là chú chuột khoang tay cầm tấm biển có tiêu đề “nghinh hôn”, các chú chuột khênh kiệu cô dâu tuy nặng nhọc nhưng xem ra có vẻ tự hào được giao trọng trách nên yên tâm khênh kiệu không phàn nàn gì, song thỉnh thoảng vẫn đề phòng ngoái lại xem ông mèo có động tĩnh gì không để ứng biến lẳng kiệu mà tháo thân. Tuy đám rước cưới, xem ra hoành tráng, tự tin nhưng nhìn mấy chú chuột đi sau cùng thì đâu có an tâm, vừa đi, vừa ngoảnh đi, ngoảnh lại tứ phía đề phòng ông mèo trở mặt, phải nhanh chân mà té, kẻo bị ngoặm nát đầu chứ chẳng chơi! Cô vợ quan trạng trong kiệu vẫn lạc quan, vui vẻ với bộ áo gấm, nhìn chồng trạng nguyên đỗ đạt cao mặc dù cô nàng biết chồng mình học dốt đặc cán mai, biết đâu chàng có chức trạng là phải đút lót cho nhiều quan lớn, nhiều lễ vật mới ngoi lên làm chức trạng. Thật hài hước và dí dỏm khi người xem tranh thấy hai phần có hình thức khác nhau nhưng nội dung lại hoàn toàn thống nhất là tham lam, hối lộ để được danh lợi. Bức tranh đám cưới chuột được cấu trúc trong một tờ giấy điệp và đường nét, màu sắc là những lá cây nhưng nghệ nhân Đông Hồ cho người xem tranh hình dung lại một hoạt cảnh đầy ấn tượng sâu sắc về nhân tình thế thái xã hội xưa.
Bức tranh “Đám cưới chuột” đã cùng một lúc phê phán hai loại quan tham xấu xa trong xã hội, đó là quan tham của tham tiền và loại quan tham danh chạy chọt, đút lót để đỗ đạt làm quan trạng.
Ở vùng Kinh Bắc, Hà Nam xưa, còn truyền miệng nhiều câu chuyện có thật về sự tham lam, nhũng nhiễu của các ông quan tỉnh, quan huyện, quan xã đã gây bất bình, bức xúc trong nhân dân làng quê Việt. Từ những hành động xấu xa của quan tham đó nên mấy ông đồ, ông giáo làng, nhân ngày Tết, bàn với nhau mua bức tranh “Đám cưới chuột” rồi cắt lấy phần đầu tức là tầng trên của tranh, đúng sáng mồng một Tết đưa đến nhà quan lớn để làm quà mừng xuân năm mới. Phần trên của tranh “Đám cưới chuột” có hai chú chuột thổi kèn, hai chú chuột đưa chim và cá để hối lộ ông mèo. Quan lớn cầm bức tranh ngắm nghía rồi tự nhiên tròn mắt to hỏi, các ông đồ, thế sao các người không tặng cả tranh “Đám cưới chuột” mà lại cắt phần dưới bỏ đi tặng ta phần trên là có ý gì? Mấy ông đồ giải thích, dạ thưa quan lớn, quan là cha, là mẹ của dân, việc gì quan nói đều là đúng, việc gì quan muốn đều được, cũng như chim trên trời, quan muốn là bắt được ngay, cá dưới biển sâu quan cần ăn là có liền, đúng thế thưa quan. Vậy thì hai thằng chuột thổi kèn là có ý gì? Thưa là: hai chú chuột kia thổi bản nhạc hay như là nhã nhạc cung đình chúc mừng năm Tý quan sẽ lên chức to hơn có nhiều bổng lộc, muốn gì được nấy như chim trên trời, cá dưới nước sâu quan muốn là vào mồm ngay ạ! Nói xong mấy ông đồ chào, xin phép quan ra về. Lát sau khi mấy ông đồ đi rồi, quan lấy tranh ra xem lại nó nói có thật không? Tự nhiên quan quát to, mèo là ăn vụng, ăn tham, ăn bẩn, ăn tạp, sao chúng nó ví mèo giống ta! Biết ngay mà, mùng một Tết năm Tý, mấy tay xỏ xiên đến chúc Tết không đem quà cáp gì mà tặng tranh chuột rồi còn cắt xén là có ý mỉa mai tao! Sao mình ngu thế, không quẳng vào mặt, còn cảm ơn, mất tiền mừng tuổi chúng nó, cả năm nay thật đen đủi, một lũ hỗn láo. Những câu chuyện nói về mèo, chuột thì phong phú lắm, nên ngày Tết các cụ già làng quê xưa thường đưa tranh “Đám cưới chuột” ra để bình, ngoài việc cảm thụ cái đẹp, cái hay của tranh còn ngụ ý là mỉa mai, vạch mặt quan tham ức hiếp dân lành để được hưởng lạc, giàu sang phú quý nhân ngày Tết vui xuân.
Nông dân Việt Nam là người tích lũy nhiều kinh nghiệm, kiến thức từ nền văn hóa lúa nước, nên họ rất thấu hiểu sự cộng sinh của nhiều loài vật mà mèo với chuột, thậm chí là rắn, chim cú săn mồi là một ví dụ. Và qua đó, họ đã sáng tạo ra những tác phẩm văn nghệ châm biếm, hài hước, hóm hỉnh cho những câu chuyện dân gian giữa hai thế lực quan tham và dân lành nhưng lại mang tính cộng sinh trong cùng một xã hội, một đề tài văn nghệ đấu tranh sinh tồn đầy kịch tính và triết lý sâu sắc. “Đám cưới chuột” là một tác phẩm điển hình giữa hai loài vật đối nghịch nhau, không đội trời chung, chuột và mèo nhưng kẻ thua cuộc vẫn thuộc vào loại tham lam, cậy ta là “mèo to”.
Bức tranh “Đám cưới chuột” tuy ra đời cách đây khoảng 600 năm rồi, nhưng tư tưởng, âm hưởng, nhân bản, nhân văn của tranh vẫn còn sống động thẩm thấu cho đến ngày nay. Nhiều câu chuyện về tham nhũng cơ hội, giống như mèo trong tranh Đông Hồ, phản ảnh những người ham danh, chạy chức chạy quyền lừa dối để kiếm các bằng học hàm, học vị, đánh bóng mình chẳng khác gì quan trạng trong tranh “Đám cưới chuột” mà người nghệ nhân xưa đã mô tả để người đời ngày nay suy ngẫm. “Đám cưới chuột” còn là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, vừa có ý nghĩa trào phúng, vừa mang tính xã hội so sánh giữa hai thế lực không cân sức, “chuột và mèo” trong đó mèo to lớn nhưng lòng dạ tham lam, chuyên hù dọa, cướp bóc, bá quyền, cuối cùng cũng phải thua cuộc!
H.H.M