Bá Thước - Quê hương của truyện thơ “Nàng Ờm - chàng Bồng Hương”
Người Mường có nguồn truyện thơ (còn gọi là truyện kể bằng thơ) rất đa dạng và hấp dẫn. Trong không gian văn hóa của dân tộc Mường, truyện thơ phổ biến rộng rãi từ Mường Trong đến Mường Ngoài, trong đó tập trung là địa bàn trung tâm hiện nay của người Mường, bao gồm những mường gốc trên vùng đất phía Nam tỉnh Hòa Bình, phía Bắc tỉnh Thanh Hóa. Trong số các truyện thơ Mường đã được sưu tầm, công bố phổ biến, nổi tiếng nhất là truyện thơ: Út Lót - Hồ Liêu; Nàng Nga - Hai Mối; Nàng Ờm - chàng Bồng Hương; Nàng Con Côi. Đây là những truyện thơ đã được xuất bản ở các nhà xuất bản Trung ương và các tỉnh Thanh Hóa, Hòa Bình. Phần lớn những câu truyện đều lấy môi trường tự nhiên, địa danh, những phong tục, tập quán ở các bản mường miền núi Thanh Hóa làm “nền” cho cốt truyện. Giao tiếp, ứng xử của các nhân vật trong truyện đều mang phong cách của người Mường gốc xứ Thanh.
Trên địa bàn huyện Bá Thước các truyện thơ như: Nàng Nga - Hai Mối, Nàng Ờm - chàng Bồng Hương, Nàng Con Côi được lưu truyền rộng rãi trong các bản mường, các truyện thơ đã xuất bản đều có các dị bản ở các mường thuộc đất Bá Thước. Đáng chú ý là vùng đất Bá Thước đã trở thành bối cảnh cho chuyện tình Nàng Ờm - chàng Bồng Hương. Chuyện kể tóm tắt rằng: Có một bà Đạo ở đất Mường Ai có chửa, thèm ăn quả chua. Bà đã nhờ một bé trai 7-8 tuổi trèo lên cây quýt hái giúp bà những quả trái mùa còn sót lại và hứa nếu sau này sinh con trai thì cho làm bạn với em đi đánh chài, giăng lưới. Nếu sinh được con gái thì sẽ cho “nên cửa nên nhà”. Bé trai đã nghe lời bà và ghi nhớ lấy. Khi bà sinh được con gái đặt tên là Ờm thì bé trai (tên là Bồng Hương) đã đến bế, ẵm, dỗ dành em gái. Bà tuy có nhớ lời hứa bữa trước nhưng vì Bồng Hương là em bé mồ côi nghèo khổ nên bà xua đuổi hắt hủi em và cấm đoán bé Ờm không cho chơi với Bồng Hương. Vì đôi trẻ thương quý nhau thật sự và chúng đã yêu nhau khi mới lớn vẫn không rời nhau nửa bước. Bố mẹ Ờm ngăn cấm và đánh đòn rất tàn nhẫn rồi quăng em xuống gầm sàn nên Bồng Hương đã bế Ờm chạy lên núi Làn Ai. Vì bế tắc, Ờm đã ăn lá ngón tự vẫn, vì thế chàng Bồng Hương cũng ăn lá ngón chết theo.
Nàng Ờm quê ở đất Cành Nàng (bên bờ sông Mã, nay là xã Lâm Xa, thị trấn Cành Nàng). Nàng đã giới thiệu cụ thể về quê quán, gia thế của mình:
Nhà em ở đất Cành Nàng
Làng Ka Da, con mường Ký Ông
Bố mẹ nàng Ờm giàu có:
Bố nhà em, bố có
Mẹ nhà em, mẹ giàu
Dưới sàn có trâu, có bò
Trên nhà cơm no, lúa xiềng
Bố nàng Ờm lắm quyền nhiều thế, mẹ của nàng Ờm lắm phép, nhiều khuôn. Bố mẹ nàng Ờm sinh được hai người con gái, nàng Ờm là chị cả. Hai chị em sống trong khuôn phép chặt chẽ của gia đình.
Chàng Bồng Hương nhà nghèo, từ lúc 7-8 tuổi chàng đã trèo lên cây quýt hái quả cho mẹ Ờm và ghi nhớ lời hứa của bà (là nếu đẻ con trai bà cho làm bạn chài lưới, nếu đẻ con gái sẽ cho “Nên cửa nên nhà”) nên chàng đã biết nàng Ờm từ nhỏ. Khi Ờm còn nhỏ chàng đã bế, ẵm, dỗ dành em gái, khi lớn lên hai người đã có nhiều kỷ niệm:
Đi trâu cùng nhau bên ngõ
Đi bò cùng nhau trên nương
Chàng Bồng Hương đã chú ý đến nàng Ờm từ tuổi “mười lăm”, đến khi nàng Ờm mười chín tuổi, chàng Bồng Hương đã ngỏ lời yêu nàng Ờm. Hai người yêu nhau, chỉ mong ước hạnh phúc đơn giản:
Ăn chung một gian
Uống chung một máng
Xỉa răng chung một ống
Chết hay sống cùng trọn một đời.
Nàng Ờm yêu chàng Bồng Hương nhưng còn giấu bố mẹ vì sợ khuôn phép của gia đình. Bố mẹ nàng Ờm chê Bồng Hương nghèo nên ra sức cấm đoán, đe nẹt, thậm chí dùng cả đòn roi và nhiều biện pháp để ngăn cản nhưng nàng Ờm vẫn một lòng yêu chàng Bồng Hương. Một đêm bố mẹ nàng Ờm đánh đập nàng tàn nhẫn, nhốt nàng trong buồng. Thương chị, em gái nàng Ờm đã mở cửa cho chị trốn. Nàng Ờm đã quăng mình xuống sân, chàng Bồng Hương đỡ người yêu trên tay và hai người bỏ chạy lên núi Làn Ai.
Chàng Bồng Hương đi xin gạo, mượn nồi nấu cháo cho nàng Ờm, chăm sóc vết thương cho nàng và tính chuyện cùng nhau bỏ đến mường khác nhưng nàng Ờm không dám vì sợ bị dèm pha “sợ quyền cha, phép mẹ”. Nàng Ờm đã ăn lá ngón để “giữ trọn lời thề về bên ma”. Thương xót cho người yêu, chàng Bồng Hương cũng ăn lá ngón để cùng về mường Ma với nàng Ờm cho trọn kiếp bên nhau. Bố mẹ nàng Ờm tìm thấy xác con trên núi Làn Ai, ân hận, thương xót con gái, muốn đem con gái về làm ma, làm vía nhưng hồn vía nàng Ờm đã xin bố mẹ cho nàng ở lại núi Làn Ai để làm tấm gương cho đời sau biết:
Con biến lên núi Làn Ai
Cho chuyện của con kéo dài
Cho đời sau, cho bố mẹ làng con nghe
Muôn đời sau cho chuyện nên vè
Cho bản làng nghe, cho đời sau biết.
Nàng Ờm và chàng Bồng Hương không tìm thấy hạnh phúc trong cõi người trên mường trần gian nhưng họ bên nhau chốn mường Ma. Những đêm trăng sáng hồn nàng Ờm lại về mường trần gian để kể câu chuyện tình bi thảm của mình cho các thế hệ sau cùng biết.
Chuyện tình nàng Ờm - chàng Bồng Hương kết thúc với câu thơ sâu đậm nghĩa tình:
Núi Làn Ai nghèo tiền, nghèo của
Nhưng Làn Ai giàu nghĩa, giàu tình
Vùng đất Bá Thước với Cành Nàng - mường Ống - núi Làn Ai được người Mường Trong xem là cái nôi của truyện Nàng Ờm - chàng Bồng Hương đã để lại dấu ấn trong đời sống văn hóa dân gian. Các thế hệ người mường vẫn truyền cho con cháu câu chuyện tình cảm động, từ cái chết của đôi trai gái chưa nên vợ nên chồng trên núi Làn Ai đã được dân gian “dệt” nên những huyền thoại bất tử của tình yêu. Theo lời truyền văn thì hoa bông trăng trên núi Làn Ai là do chiếc khăn của nàng Ờm để lại mà thành. Người Mường vẫn cho rằng đó là loài hoa của tình yêu nam nữ. Cây tương tư trên núi Làn Ai đã trở thành một thứ “thần dược”, một thứ “bùa yêu” huyền bí. Truyền thuyết kể lại rằng: Khi nàng Ờm và chàng Bồng Hương chết, hồn của họ đã biến thành hai cây “tương tư” cành lá xanh tươi, quấn quýt bên nhau. Lá cây “tương tư” là thứ “bùa yêu” chỉ cần nếm thử trai gái sẽ gắn bó với nhau đến mãn chiều xế bóng nhưng vì cây “tương tư” mọc cheo leo trên núi cao, dưới là vực thẳm, sông sâu nên chưa có ai may mắn được nếm thử vị ngọt xen lẫn vị đắng của thứ lá “tương tư” huyền thoại này. Dân gian nói rằng, thế kỷ trước đạo Thắng không muốn dùng quyền lực để có tình yêu với một “hoa khôi xứ Mường” nên đã dàn bè trên sông Mã, cho lính bắn súng để mong có lá “tương tư” làm bùa khuất phục “người đẹp xứ Mường” nhưng không thành vì có lá nào rơi xuống sông Mã đều bị cá ăn hết.
Đến nay, người dân vẫn truyền nhau câu chuyện huyền thoại về “cây tương tư trên núi Làn Ai”. Bên trong câu chuyện tình cảm động ấy là cả một sự phản kháng mạnh mẽ của người dân lao động đối với thói lật lọng, sự bất công mà tầng lớp thống trị giàu có đã đem đến cho họ. Không chỉ có thế, tác phẩm còn cho bạn đọc cảm nhận được khát vọng chính đáng về một tình yêu tự do, hôn nhân tự nguyện và hạnh phúc lứa đôi. Truyện thơ Nàng Ờm - chàng Bồng Hương đồng thời cũng là cuộc đấu tranh chống áp bức, bóc lột, chống lại tập tục nặng nề: “Cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy”; chống lại thói lật lọng, sự bất công của những kẻ giàu có, quyền hành làm cho bao lứa đôi tan vỡ, bao cảnh đời cơ cực mà chỉ đến khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời lãnh đạo nhân dân ta làm cách mạng, xóa bỏ những áp bức, bất công, cuộc sống của nhân dân mới được cải thiện.
T.T.L - T.Đ.D